Ζοζέ Σαραμάγκου, Περί φωτίσεως

"Σε κάποια χώρα γίνονται εκλογές. Η καταμέτρηση των ψήφων στην πρωτεύουσα αναδεικνύει πρώτη δύναμη το λευκό με ποσοστό περίπου 70%. Οι εκλογές επαναλαμβάνονται την επόμενη Κυριακή και το λευκό ξεπερνά το 80%. Μπροστά στο διαφαινόμενο κενό εξουσίας, τα δύο μεγάλα κόμματα, ο κρατικός μηχανισμός και οι δημόσιες υπηρεσίες εγκαταλείπουν την πόλη, καταστρώνοντας αστυνομικά σχέδια για να ανακαλύψουν τον υποκινητή. Μια έκπληξη όμως περιμένει τους κρατούντες: ο πληθυσμός της πόλης αφυπνίζεται, "φωτίζεται", και ανακαλύπτει από την αρχή τις αξίες της αλληλεγγύης, της προσωπικής ευθύνης, της αλληλοβοήθειας. Το κράτος όμως δεν έχει πει ακόμη την τελευταία λέξη."

 Το "Περί Φωτίσεως" ίσως να μην είναι το πιο ξεχωριστό βιβλίο του Ζοζέ Σαραμάγκου, είναι όμως ένα από τα πιο δυνατά του και σίγουρα το πιο ώριμο σε ιδέες με τις πιο ξεκάθαρες απόψεις-δηλώσεις. Όπως στα περισσότερα έργα του Σαραμάγκου και σε αυτό το μυθιστόρημα του, οι συμβολισμοί και τα υπερβατικά φαινόμενα είναι και εδώ παρόντα (το να ψηφίζει το 70% ενός λαού είναι ασφαλώς ένα τέτοιο φαινόμενο). Η χρήση της υπέρβασης όμως βρίσκεται πάντα σε άμεση επαφή με τον ρεαλισμό αποφεύγοντας ξεκάθαρα κάθε λογής μεταφυσικές αντίληψεις. Σε αυτό το βιβλίο μάλιστα τα πράγματα φαίνεται να λέγονται τόσο ξεκάθαρα με το όνομά τους όσο σε κανένα άλλο του μυθιστόρημα. Το "Περί Φωτίσεως" αποτελεί ένα σαφές ευθύβολο και καυτό σχόλιο για το σήμερα και κυρίως για την σύγχρονη δημοκρατία. Το καθεστώς άλλωστε στο οποίο λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα του βιβλίου (το οποίο χρησιμοποιεί ουσιαστικά ολοκληρωτικές μεθόδους) δεν είναι μια δικτατορία, μια στρατιωτικά επιβεβλημένης ολιγαρχία, ή ένα υποθετικό μελλοντικό καθεστώς. Ο χρόνος είναι το Τώρα και ο τόπος είναι το Εδώ. Το μυθιστόρημα πραγματεύεται τα όρια της δημοκρατίας και διερευνάμέχρι σε πιο σημείο φτάνουν στην πράξη οι ελευθερίες των πολιτών της.

Τι θα γινόταν αν οι πολίτες σε μια ορισμένη στιγμή έκαναν μαζική χρήση των ελευθερίων και των δικαιώματων που τους παρέχει η δημοκρατία; Θα γίνονταν αυτό το γεγονός αποδεκτό; Θα κλονιζόταν η εξουσία; Πώς θα αντιδρούσε η δημοκρατία; Ποιο είναι το αποτέλεσμα όταν ένας λαός για παράδειγμα κάνει ‘κατάχρηση’ του δικαίωματος να ψηφίσει λευκό στις εκλογές; Η εξουσία θα έφτανε στο σημείο να ‘επιστρατεύσει’ μέχρι και την τρομοκρατία για να πετύχει τους σκοπούς της; Ως προς το τελευταίο η υπόθεση του "Περί Φωτίσεως" κρίνεται άκρως επίκαιρη αφήνοντας ξεκάθαρες αιχμές για την πραγματική πηγή της παγκόσμιας τρομοκρατίας και κυρίως το ρόλο που αυτή εξυπηρετεί.