Ο διαχρονικός Καζαντζάκης και η γοητεία του Νίτσε

«Ο Νίτσε είναι κατά των ασθενών την θέλησιν, φάρμακον τελέσφορον και επικίνδυνον· θεραπεύει τελείως ­ ή φονεύει. Οσοι, ­ άνθρωποι ή λαοί­, δύνανται, χωρίς να συντριβώσιν ή να γελοιοποιηθώσιν, ν' ανθέξωσιν εις την φιλοσοφίαν του και ν' ακολουθώσιν ηρωικώς και αρμονικώς αυτήν, είναι προωρισμένοι διά την ζωήν και την κυριαρχίαν. Οι λοιποί διά την εξαφάνισιν και τον οίκτον».
Ο αναγνώστης δύσκολα θα αναγνώριζε από το ύφος του κειμένου τον συγγραφέα της «Ασκητικής». Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε την περί νιτσεϊκής σκέψης διατριβή του στο Παρίσι με σκοπό να την υποβάλει στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας διεκδικώντας τη θέση του υφηγητή στο μάθημα της Φιλοσοφίας του Δικαίου. Παραμένει άγνωστο αν η εργασία κατατέθηκε ή αν απορρίφθηκε -- και για ποιους λόγους. Και η ίδια η εργασία θα παρέμενε άγνωστη αν ο Νίκος Καζαντζάκης δεν είχε την προνοητικότητα να την τυπώσει σε 500 αντίτυπα στο τυπογραφείο του Στ. Μ. Αλεξίου στη γενέτειρά του, στο Ηράκλειο της Κρήτης. Το ολιγοσέλιδο βιβλίο έγινε ανάρπαστο, σε σημείο ώστε ο ίδιος ο συγγραφέας μέσα σε ένα χρόνο να μην έχει κάποιο αντίτυπο. Στα 90 σχεδόν χρόνια που μεσολάβησαν από την πρώτη έκδοση δεν είχε γίνει ανατύπωση του έργου. Ετσι, η επανέκδοση της διατριβής με τίτλο «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας» με εισαγωγή και επιμέλεια από τον Πάτροκλο Σταύρου λαμβάνει διαστάσεις μείζονος φιλολογικού γεγονότος.



Η πρώτη επαφή του Νίκου Καζαντζάκη με τον Φρειδερίκο Νίτσε έγινε στη βιβλιοθήκη της Αγίας Γενεβιέβης. Ο 24χρονος συγγραφέας από την Κρήτη ­ έχοντας αριστεύσει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και παίρνοντας μαζί με το πτυχίο και διδακτορικό δίπλωμα με άριστα ­ παρακολουθούσε στο Παρίσι μαθήματα Νομικής, Φιλοσοφίας και Κοινωνιολογίας. Εδειχνε μάλιστα μια προτίμηση για τις παραδόσεις του κατοπινού νομπελίστα Ανρί Μπεργκσόν. Γράφει λοιπόν ο συγγραφέας στην «Αναφορά στον Γκρέκο» ότι ενώ μελετούσε στη βιβλιοθήκη, τον πλησίασε μια κοπέλα και του έδειξε τη φωτογραφία ενός άνδρα, κρύβοντας με το χέρι της το όνομα του εικονιζομένου. «Μα είστε εσείς» του είπε, «εσείς απαράλλαχτος· κοιτάχτε το μέτωπο, τα πυκνά φρύδια, τα βαθουλά μάτια· μονάχα που αυτός είχε χοντρά κρεμαστά μουστάκια κι εσείς δεν έχετε». Ως τότε ο Καζαντζάκης γνώριζε τον Νίτσε μόνον εξ ονόματος. Την ίδια ημέρα πήρε στα χέρια του το «Τάδε έφη Ζαρατούστρα» ­ το οποίο μετέφρασε λίγα χρόνια αργότερα μαζί με το έργο «Η Γέννησις της Τραγωδίας».

Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα ο Νίκος Καζαντζάκης κατάφερε να διεισδύσει στο πνεύμα του γερμανού φιλοσόφου. Το 1908 ξεκίνησε την εναίσιμο επί υφηγεσία διατριβή του με απώτερο στόχο να διαδεχθεί τον Νεοκλή Καζάζη στην έδρα της Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η διατριβή του καταλάμβανε 93 σελίδες και απαρτιζόταν από έξι ενότητες: «Προλεγόμενα», «Μηδενισμός», «Ο άνθρωπος - Η οικογένεια - Η πολιτεία», «Θρησκεία - Ηθική - Δίκαιον», «Συμπέρασμα», «Θετικόν μέρος της φιλοσοφίας του Νίτσε». Συνοπτικά ο Καζαντζάκης έκανε μια γενική θεώρηση του 19ου αιώνα και επισήμανε το χάσμα μεταξύ ηθικής και τεχνολογίας.

Θα περίμενε κανείς ότι η μελέτη ήταν ένας ύμνος για τον Νίτσε. Οπως επισημαίνει όμως ο επιμελητής της έκδοσης Π. Σταύρου «ο Καζαντζάκης λειτούργησε μέσα σε πλαίσια κριτικά, αντικειμενικά και επιστημονικά, τόσο κατά την ανάλυση των ιδεών του μεγάλου αυτού πνευματικού ανδρός όσο και κατά την όλη θεώρησή του μέσα στα δεδομένα της εποχής αλλά και διαχρονικά». Ο μελετητής συμπληρώνει: «Στα συμπεράσματά του ο Καζαντζάκης παρουσιάζεται ως επικριτικός σε αρκετά σημεία, αλλά και συνιστά τη μελέτη του Νίτσε με καλή προαίρεση, γιατί ό,τι είναι χρήσιμο για μια μερίδα ανθρώπων, μπορεί να είναι δηλητήριο για τους άλλους. Επισημαίνει πάντως την αναγκαιότητα της υπερβάσεως και επιλέγει ότι ο Υπεράνθρωπος πρέπει να είναι σκληρός με τον εαυτό του».

Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε στην οικογένειά του μια επιστολή τον Ιανουάριο 1909, στην οποία ανέφερε ότι θα δώσει εξετάσεις για υφηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η ημερομηνία ορίστηκε για τον Μάιο του ίδιου χρόνου. Εκτοτε ο συγγραφέας δεν επανήλθε στο ζήτημα της υφηγεσίας. Υστερα από επίπονη αναζήτηση στο Αρχείο του Πανεπιστημίου (Σκουφά 45) δεν βρέθηκε κάποιο στοιχείο ικανό να διαφωτίσει για την έκβαση του ζητήματος. Υπάρχει δηλαδή πιθανότητα η διατριβή να αποσύρθηκε ή να απορρίφθηκε. Ο ανιψιός του συγγραφέα Μανώλης Σακλαμπάνης θεωρεί πως αν τελικά υποβλήθηκε η διατριβή, δεν έγινε δεκτή λόγω συντηρητισμού των καθηγητών «αλλά και όλου του κατεστημένου της εποχής».

Οταν το 1945 ο Νίκος Καζαντζάκης υπέβαλε αίτηση για να εκλεγεί ακαδημαϊκός, συμπεριέλαβε στην εργογραφία του και τη διατριβή για τον Νίτσε. Και ενώ πολλοί μελετητές αναζητούσαν κάποιο αντίτυπο, δεν υπήρχε δυνατότητα να βρεθεί. Φαίνεται ότι εξαντλήθηκε από τον ίδιο χρόνο της εκτύπωσής της ή το πολύ τον επόμενο χρόνο. Η εργασία αναδημοσιεύθηκε δύο χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα, το καλοκαίρι του 1959, στην επιθεώρηση «Καινούρια Εποχή» με σημείωμα από τον Πέτρο Μαρκάκη. Τον περασμένο μήνα η διατριβή επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Καζαντζάκη με τη φροντίδα του μελετητή Πάτροκλου Σταύρου. Η νέα εκτύπωση πραγματοποιήθηκε με χορηγία της Philip Morris. Εκδόσεις και επανεκδόσεις

Ορισμένοι ίσως αντιδρούν επιφυλακτικά σε χορηγίες όπως αυτή της εταιρείας σιγαρέτων. Πλην όμως η εμπειρία καταδεικνύει ότι οι προσφορές εύρωστων ατόμων συχνά επέτρεψαν την έκδοση έργων που δεν θα έπαιρναν διαφορετικά τον δρόμο προς το τυπογραφείο. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της «Οδύσειας» του Νίκου Καζαντζάκη που εκδόθηκε το 1938 σε μεγάλο σχήμα χάρη σε μιαν αμερικανίδα θαυμάστρια. Αντιγράφουμε από τη «Συμβολή στη χρονολογία του βίου» του Καζαντζάκη που συνέταξε ο Π. Πρεβελάκης το 1959: «Τέλη Οκτωβρίου έρχεται στην Αθήνα για να παρακολουθήσει το τύπωμα της Οδύσειας. Το βιβλίο βγαίνει τέλη Δεκεμβρίου· ένας ογκώδης τόμος σε μεγάλο σχήμα (0,38 Χ 0,265), αφιερωμένος στη Miss Joe Mac Leod, τη χορηγό της έκδοσης». Η επανέκδοση της «Οδύσειας» έχει προγραμματιστεί ήδη από τις εκδόσεις Καζαντζάκη. Το κείμενο στοιχειοθετήθηκε εξαρχής με τους χαρακτήρες που χρησιμοποιούνται για τα κλασικά κείμενα των εκδόσεων της Οξφόρδης. Θα περιληφθεί το λεξιλόγιο που είχε παραθέσει ο συγγραφέας στην έκδοση του 1938 και θα συμπεριληφθούν τα 38 σχέδια που εμπνεύστηκε από το έργο ο Νίκος Χατζηκυριάκος - Γκίκας.

Τον τελευταίο χρόνο από τις εκδόσεις Καζαντζάκη έχει αρχίσει συστηματική συγκέντρωση αδημοσίευτου υλικού. Ο διευθυντής των εκδόσεων Πάτροκλος Σταύρου ­ με θητεία 30 χρόνων ως υφυπουργός παρά τω Προέδρω της Κυπριακής Δημοκρατίας ­ διαβεβαιώνει πως δεν βρέθηκε ανέκδοτο άρτιο έργο του συγγραφέα. Ετσι οι επικείμενες εκδόσεις συμπεριλαμβάνουν αλληλογραφία, μεταφράσεις και σημειώσεις. Κατ' αρχάς θα εκδοθούν περί τις 150 επιστολές που απηύθυνε ο Νίκος Καζαντζάκης στους γονείς του. Ενδεικτικό της ιδιαίτερης σχέσης με τον πατέρα του είναι το γεγονός ότι συνήθως χώριζε τα γράμματα σε δύο μέρη. Το πρώτο, που απευθυνόταν στον πατέρα, ήταν γραμμένο με σοβαρότητα και με προσεγμένη καλλιγραφία. Το δεύτερο, προς τη μητέρα και τις αδελφές, είχε συχνά μουντζούρες, ακατάστατη γραφή ενώ παράλληλα είναι εμφανές ότι απελευθερώνει τον συναισθηματικό του κόσμο.

Σε άλλο βιβλίο θα συγκεντρωθούν τα περίπου 160 γράμματα που έστειλε στον εγκαταστημένο στην Αθήνα Κύπριο Αιμίλιο Χουρμούζιο, ο οποίος διετέλεσε διευθυντής της εφημερίδας «Καθημερινή». Είναι φιλικά γράμματα, στα οποία διασώζεται σωρεία γεγονότων. Την περίοδο του πολέμου τού ζητεί συχνά χαρτί, το οποίο ήταν δυσεύρετο. Σύμφωνα με μαρτυρίες ο Νίκος Καζαντζάκης είχε στο σπίτι του στην Αίγινα ένα ράφι στο οποίο φύλαγε το χαρτί χωρισμένο σε τέσσερις κατηγορίες: χαρτί για συγγραφή, χαρτί για επιστολές, χαρτί για περιτύλιγμα και χαρτί... που δεν χρησιμεύει σε τίποτε. Εχουν συγκεντρωθεί επίσης 84 επιστολές που αντάλλαξαν με τον Γιάννη Κακριδή εκ των οποίων οι περισσότερες αναφέρονται στη συνεργασία τους για τη μετάφραση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.

Ενα μέλημα του εκδοτικού οίκου είναι να κυκλοφορήσουν ξανά ορισμένες μεταφράσεις του Καζαντζάκη που έχουν εξαντληθεί. Μία από αυτές είναι η «Θεία κωμωδία» του Δάντη που θα κυκλοφορήσει εικονογραφημένη με τέσσερις ξυλογραφίες. Ο Καζαντζάκης ξεκίνησε το 1932 την έμμετρη μετάφραση του έργου και όπως μας πληροφορεί ο Παντελής Πρεβελάκης τελείωσε την πρώτη γραφή μέσα σε 45 μέρες. Συνέθεσε μάλιστα «ένα κάντο σε "τέρτσα ρίμα" για να τιμήσει το Δάντη». Την ίδια περίοδο μετέφρασε τα καλύτερα ποιήματα της νεότερης ισπανικής λυρικής ποίησης· μια ανθολογία που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Κύκλος» και πρόκειται να εκδοθεί σε τόμο το φθινόπωρο, σε δίγλωσση έκδοση, στην Αθήνα και στη Μαδρίτη.

Δεκατέσσερα θεατρικά έργα του Καζαντζάκη κυκλοφορούν ήδη από τις εκδόσεις σε τρεις τόμους. Ακόμη έξι θεατρικά έργα θα κυκλοφορήσουν σύντομα. Ανάμεσα σε αυτά περιλαμβάνεται το «Ξημερώνει», το οποίο γράφτηκε τον Αύγουστο του 1906, λίγους μήνες μετά την εμφάνιση του Καζαντζάκη στα γράμματα με τη δημοσίευση στο περιοδικό «Πινακοθήκη» του δοκιμίου «Η αρρώστια του αιώνος», το οποίο υπέγραψε με το ψευδώνυμο Κάρμα Νιρβαμή. Το δράμα «Ξημερώνει» διακρίθηκε τον επόμενο χρόνο στον Παντελίδειο Δραματικό Αγώνα και ανέβηκε στο θέατρο «Αθήναιον». Τα 20 θεατρικά έργα που σώζονται θα κάλυπταν πλήρως τη σχετική εργογραφία του συγγραφέα, αν δεν είχε χαθεί ένα χειρόγραφο: το 1922 ο Νίκος Καζαντζάκης είχε στείλει στο περιοδικό «Νέα Ζωή» της Αλεξάνδρειας την τραγωδία «Ηρακλής». Το κείμενο δεν δημοσιεύθηκε και απομένει το ερώτημα αν το διέσωσε κάποιος λόγιος Αιγυπτιώτης και αν έχει κληρονομηθεί μαζί με το αρχείο του περιοδικού.

Στον προγραμματισμό των εκδόσεων συγκαταλέγεται μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία. Οπως μας πληροφορεί ο Π. Πρεβελάκης, ο Νίκος Καζαντζάκης το 1945 «πηγαίνει στην Κρήτη μαζί με τους καθηγητές Ι. Καλιτσουνάκη και Ι.Θ. Κακριδή. Τους στέλνει η κυβέρνηση για να διαπιστώσουν τις ωμότητες των κατακτητών (η έκθεσή τους παραμένει αδημοσίευτη, αλλά αντίγραφο βρίσκεται στα χέρια μου)». Το κείμενο για πρώτη φορά παρουσιάστηκε στο κοινό με τη φροντίδα του Δήμου Ηρακλείου το 1983. Το βιβλίο που πρόκειται να κυκλοφορήσει θα έχει τίτλο «Εκθεσις της Κεντρικής Επιτροπής διαπιστώσεως ωμοτήτων στην Κρήτη». Σε άλλο βιβλίο πρόκειται να συγκεντρωθούν και να αναδημοσιευθούν τα 226 λήμματα που συνέταξε ο Καζαντζάκης και δημοσιεύθηκαν στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη. Τέλος, πρόκειται να επανεκδοθούν όλες οι ανταποκρίσεις που έστειλε ο Καζαντζάκης σε αθηναϊκές εφημερίδες. Πρόκειται για εκατοντάδες σελίδες άρθρων που γράφτηκαν στην Αίγυπτο, στην Κύπρο, στην Παλαιστίνη, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Κίνα, στη Ρωσία, στην Ιαπωνία. Αυτά τα κείμενα καθώς και οι σημειώσεις αποτέλεσαν τη βάση για τη συγγραφή των πέντε ταξιδιωτικών βιβλίων του Νίκου Καζαντζάκη. Το ενδιαφέρον του κοινού

Αν κάποιος «βλάσφημος» ρωτήσει ποιον ενδιαφέρουν όλες αυτές οι νέες εκδόσεις του Καζαντζάκη, μπορούμε να απαντήσουμε με νούμερα αν και είναι δύσκολο να υπολογιστεί ο ακριβής αριθμός των βιβλίων του Νίκου Καζαντζάκη που έχουν πουληθεί στην Ελλάδα. Είναι ενδεικτικό πάντως ότι είχε καθιερωθεί παλαιότερα η έκφραση «Ο Χριστός ξανατυπώνεται». Μισόν αιώνα και πλέον μετά την κυκλοφορία του «Ζορμπά» το βιβλίο πωλεί περισσότερα από 10.000 αντίτυπα ανά έτος (δημοσιεύουμε πίνακα με τα ακριβή στοιχεία των πωλήσεων το 1997). Επικεφαλής του εκδοτικού οίκου είναι ο Πάτροκλος Σταύρου, τον οποίον υιοθέτησε η Ελένη Καζαντζάκη το 1983.

Η Ελένη Καζαντζάκη, 94 ετών σήμερα, συνηθίζει να λέει ότι ο Νίκος Καζαντζάκης πέθανε με τον καημό ότι «τα έργα του πωλούνται σε όλο τον κόσμο εκτός από την Ελλάδα». Η αλήθεια είναι πως η ιστορία τον έχει αναδείξει στον δημοφιλέστερο, ίσως, έλληνα συγγραφέα του αιώνα και είναι αξιοθαύμαστη η απήχηση που είχε ο Νίκος Καζαντζάκης σε ξένες χώρες. Αντλούμε ένα στοιχείο από τα πρακτικά της συνεδρίασης της Βουλής στις 11 Μαρτίου 1955: σε επερώτηση του Κ. Μητσοτάκη σχετικά με τον εκκλησιαστικό διωγμό του συγγραφέα που τίμησε την Κρήτη, αναφέρεται ότι τότε το έργο του είχε ήδη μεταφραστεί σε 13 γλώσσες.

Αυτή τη στιγμή είναι πάντως αδύνατο να υπολογίσουμε πόσα αντίτυπα βιβλίων του Καζαντζάκη έχουν κυκλοφορήσει στη υφήλιο· όχι επειδή δεν υπάρχει μια οργανωμένη ομάδα στατιστικών καταγραφών αλλά επειδή ο συγγραφέας του «Ζορμπά» και οι κληρονόμοι του συγκαταλέγονται στα μεγαλύτερα θύματα λογοκλοπής στην ιστορία της λογοτεχνίας. Σε δεκάδες χώρες κυκλοφορούν χιλιάδες αντίτυπα χωρίς κανέναν έλεγχο. Το πρόβλημα εντοπίζεται σε όλες τις αραβικές χώρες, στην Ιαπωνία στη Ρωσία και τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, στην Ασία. Αν θέλουμε να βρούμε τη θετική πλευρά του ζητήματος συμπεραίνουμε ότι ο Νίκος Καζαντζάκης αγαπήθηκε όσο λίγοι μεγάλοι άνδρες κατάφεραν.

Στην επιστολή της 10ης Μαΐου 1910 ο Νίκος Καζαντζάκης γράφει προς την οικογένειά του ότι εξαντλήθηκαν τα αντίτυπα της διατριβής του. Στην ίδια επιστολή, όπως συνήθιζε, απευθύνεται αρχικά στον πατέρα του και στη συνέχεια στη μητέρα του και στις αδελφές του. Τα μέρη προς τον πατέρα είναι καλλιγραφημένα και σοβαρά, ενώ εκείνα που απευθύνονται προς τις γυναίκες της οικογενείας έχουν σβησίματα και δεν είναι ιδιαίτερα προσεγμένα.

«Αθήνα 10 του Μάη 1910

...Εγώ τόσο πάει και ταχτοποιούμαι μα αν Σας πω πως είμαι πολύ στεναχωρημένος δεν ξέρω αν το πιστέψετε. Να μένω μαζί Σας δεν μπορώ, πάλι μακριά Σας αδύνατον. Γυρίζω ενωρίς στην κάμερά μου και διαβάζω και κοιμούμαι κι όμως είμαι φοβερά αδύνατος. Εχω λιώσει. Η υγεία μου είναι πολύ καλή μόνο που έχω αδυνατίσει φοβερά. Καθώς Σας έγραψα και προχτές θα διοριστώ τα μέσα στου μηνό αυτού και τότε όταν μπορέσω αυτύς θα πάρω άδεια νάρθω να Σας δω...

Αλήθεια, Μη ξεχάσετε να πείτε του Γιώργου να πει του Βουρδουμπάκη του καθηγητή πως τον παρακαλώ πολύ να του δώσει τη "Φιλοσοφία του Νίτσε" που του δάνεισα γιατί δεν έχω άλλο αντίτυπο. Κι άμα του τη δώσει να μου τηνε φυλάξεις καλά Ελένη γιατί δεν μου απόμεινε άλλο. Οσο κρατούσα εδώ μου τα ζητήσανε καθηγητές και δε μπορούσα να τους αρνηθώ...».