Χέρμπερτ Μαρκούζε: ΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

(απόσπασμα από συνέντευξη)

ΕΡΩΤΗΣΗ: Έχετε πει ότι οι αντικομφορμιστές διανοούμενοι δεν εκτιμούν τις δημοκρατίες των μαζών και σας καταλογίσανε, όχι λίγες φορές μάλιστα, ότι θέλατε να ιδρύσετε μία πλατωνική δικτατορία των ελίτ. Διανοηθήκατε ποτέ κάτι τέτοιο;

ΜΑΡΚΟΥΖΕ: Υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον χωρίο σε κάποιο έργο του Τζων Στιούαρτ Μιλλ, που σίγουρα δεν υπήρξε συνήγορος της δικτατορίας και λέει ότι σε μία πολιτισμένη κοινωνία είναι πρέπον να κατέχουν οι μορφωμένοι πολιτικά προνόμια, ώστε να μπορούν να καταπολεμούν τον υπερσυναισθηματισμό, την συμπεριφορά και τις ιδεοληψίες των αμόρφωτων μαζών. Εγώ βεβαίως δεν είπα ότι πρέπει να εγκατασταθεί μία πλατωνική δικτατορία, απλούστατα γιατί δεν υπάρχουν οι κατάλληλοι τέτοιοι φιλόσοφοι. Δεν γνωρίζω πραγματικά ποιο είναι το χειρότερο, η δικτατορία των πολιτικών, των διευθυντών και των στρατηγών ή μια δικτατορία των διανοουμένων, ωστόσο θα προτιμούσα την δεύτερη όταν δεν υπάρχει η δυνατότητα μιας γνήσια ελεύθερης δημοκρατίας και, δυστυχώς, προς το παρόν τουλάχιστον, η δυνατότητα αυτή όντως δεν υπάρχει.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Λέτε λοιπόν ότι για την διαπαιδαγώγηση των μαζών χρειάζεται μία δικτατορία των διανοουμένων σε πρώτη φάση και κατόπιν, στο απώτερο μέλλον, όταν οι άνθρωποι θα έχουν ήδη αλλάξει, θα ισχύσει η δημοκρατική ελευθερία.

ΜΑΡΚΟΥΖΕ: Δεν θα είναι μία πραγματική δικτατορία. Απλώς οι διανοούμενοι θ’ αναλάβουν επιτέλους έναν πιο υπεύθυνο ρόλο. Κατά την γνώμη μου, η αποστροφή του εργατικού κινήματος προς τους διανοούμενους είναι μία από τις αιτίες της σημερινής αδράνειας του κινήματός τους.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Η σκέψη για μία τέτοια δικτατορία είναι λίγο ανησυχητική, γιατί οι διανοούμενοι γίνονται συνήθως άτεγκτοι λόγω της φοβίας που τους κατέχει σε ό,τι αφορά τις διαπραγματεύσεις.

ΜΑΡΚΟΥΖΕ: Συμβαίνει άραγε πραγματικά αυτό; Στην Ιστορία έχουμε μόνο ένα τέτοιο παράδειγμα άτεγκτου διανοούμενου, τον Μαξιμιλιανό Ροβεσπιέρο.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Και τον Σαιν Ζυστ επίσης…

ΜΑΡΚΟΥΖΕ: Κοιτάξτε, δεν είναι σωστό να συγκρίνεται η αυστηρότητα των Ροβεσπιέρου και Σαιν Ζυστ με την γραφειοκρατική σκληρότητα ενός Άϊχμαν ας πούμε, ούτε με την συνταγματική εκδήλωση της καταστολής στις σύγχρονες κοινωνίες. Η ναζιστική αγριότητα υπηρετούσε απλώς την λογική της κυριαρχίας, δεν προερχόταν από διανοούμενους. Από τους διανοούμενους η σκληρότητα και η βία εφαρμόζονται πάντοτε πολύ πιο άμεσα, συντομότερα και λιγότερο σκληρά. Οι οπαδοί του Ροβεσπιέρου δεν βασάνιζαν. Τα βασανιστήρια δεν απετέλεσαν χαρακτηριστικό γνώρισμα της Γαλλικής Επανάστασης.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Γνωρίζετε ωστόσο ότι οι διανοούμενοι δεν αγγίζουν την υπάρχουσα πραγματικότητα, ενώ όταν αυτό σπάνια γίνει, γίνεται κατά κανόνα ελαττωματικά. Φαντάζεστε μία κοινωνία κάτω από την ηγεσία τους;… Θα κατάφερναν άραγε να οργανώσουν την παραγωγή;

ΜΑΡΚΟΥΖΕ: Εάν μιλάτε με βάση την υπάρχουσα πραγματικότητα ίσως έχετε δίκιο. Ωστόσο οι διανοούμενοι δεν θέτουν στην ίδια μοίρα την δική τους πραγματικότητα με την υπάρχουσα. Είναι ακριβώς από την φαντασία και την λογική του πραγματικού διανοούμενου που εμείς έχουμε πολλά να ελπίζουμε και, εν πάση περιπτώσει, αυτή η περίφημη δικτατορία των διανοουμένων δεν υπήρξε ποτέ μέχρι σήμερα.

(…)

ΕΡΩΤΗΣΗ: Έχετε την γνώμη ότι ο άνθρωπος μπορεί να πιστεύει στην ύπαρξη Θεού και παράλληλα να είναι ελεύθερος;

ΜΑΡΚΟΥΖΕ: Η απελευθέρωση του ανθρώπου δεν εξαρτάται ούτε από την ύπαρξη του Θεού, ούτε από την ανυπαρξία του. Δεν είναι η ιδέα του Θεού που εμπόδισε την απελευθέρωση του ανθρώπου, αλλά η πολύ κακή χρήση της.

(…)

ΕΡΩΤΗΣΗ: Είμαστε λοιπόν καταδικασμένοι, λέτε, να οδηγούμαστε από ηγετικές κάστες και όλα τα άλλα είναι τυχοδιωκτισμός, καταδικασμένος λίγο ή πολύ σε αποτυχία. Θα μπορούσε κανείς φυσικά, σαν τόπο της περιπέτειάς του, να διαλέξει το Παρίσι ή το Βερολίνο και από εκεί να ονειροπολεί να γίνει Γκεβάρα.

ΜΑΡΚΟΥΖΕ: Ο Γκεβάρα όμως δεν συμβολίζει την απλή περιπέτεια, αλλά την σύζευξη της περιπέτειας με την επαναστατική πολιτική. Επαναστάσεις που δεν κλείνουν μέσα τους κάτι το πολύ τολμηρό, δεν αξίζουν απολύτως τίποτε. Είναι τάξη, συνδικάτο, σοσιαλδημοκρατία, κατεστημένο. Η περιπέτεια αντίθετα δρασκελίζει πάνω από όλα αυτά.

Πηγή: Herbert Marcuse: «Εξέγερση, Αναρχισμός, Μοναξιά», εκδόσεις «Ρόμβος», Αθήνα, 1977